Ομοιοπαθητική ιατρική και άσθμα

Η Ομοιοπαθητική Ιατρική έχει τις πηγές της στον Ιπποκράτη, αλλά τεκμηριώθηκε ως ολοκληρωμένο θεραπευτικό σύστημα πριν από 200 χρόνια από το Γερμανό γιατρό Samuel Hahnemann. Βασιζόμενη στην παρατήρηση και το πείραμα, όπως κάθε θετική επιστήμη, διέπεται από αρχές και νόμους. Ο βασικός νόμος των «ομοίων» πρεσβεύει ότι μια ουσία που προκαλεί ένα σύνολο συμπτωμάτων σε έναν υγιή άνθρωπο, μπορεί να θεραπεύσει έναν ασθενή που παρουσιάζει παρόμοιο σύνολο συμπτωμάτων.

Το σύμπτωμα δεν είναι παρά μόνο μια συνέπεια της διαταραχής του αμυντικού μηχανισμού. Η βασική αρχή της Ομοιοπαθητικής Ιατρικής είναι η αποκατάσταση του διαταραχθέντος αμυντικού μηχανισμού του πάσχοντος. Το ομοιοπαθητικό φάρμακο δεν αποσκοπεί στην απλή καταπολέμηση των συμπτωμάτων. Με βάση το Νόμο των Ομοίων, αποσκοπεί στην αποκατάσταση του διαταραχθέντος αμυντικού μηχανισμού, οπότε εξαλείφονται τα συμπτώματα και αποκαθίσταται η υγεία.

Οσο λιγότερες παρενέργειες έχει μια θεραπευτική αγωγή και όσο πιο αποτελεσματική είναι, τόσο το όφελος για τον ασθενή είναι μεγαλύτερο. Για παράδειγμα, είμαστε πολύ πιο ικανοποιημένοι όταν ελέγχεται το άσθμα με τα κλασικά βρογχο-διασταλτικά και δεν είμαστε υποχρεωμένοι να χορηγήσουμε κορτικοειδή. Θα είναι μεγάλη ικανοποίηση για τον θεράποντα ιατρό και ακόμα μεγαλύτερο όφελος για τον ασθενή, αν μπορούσε να ανημετωπιστεί αποτελεσματικά το άσθμα με την αποφυγή ακόμα και των βρογχοδιαοταλτικών φαρμάκων, χάρη στην Ομοιοπαθητική Ιατρική.

Θα μπορούσε η Ομοιοπαθητική Ιατρική να αποτελέσει μια εναλλακτική αντιμετώπιση στην θεραπεία του άσθματος; Εγγυάται άραγε την αποκατάσταση της υγείας του ασθματικού αρρώστου;

Τα ερωτήματα αυτά είναι πολύ δύσκολο να απαντηθούν μονολεκτικά, διότι η Ομοιοπαθητική δεν θεραπεύει ασθένειες, αλλά ασθενείς.

Για να υπάρξει απάντηση στα ερωτήματα, δεν αρκεί μόνο η συγκεκριμένη μορφή της εκδήλωσης του άσθματος, αλλά απαιτείται μια πλήρης σκιαγράφηση πολλών δεδομένων που εξατομικεύουν το συγκεκριμένο ασθενή. Απαιτείται, βασικά, ένα πολύ λεπτομερές και εκτεταμένο ιστορικό, που πρέπει να πάρει ο θεράπων ιατρός για να εφαρμόσει ομοιοπαθητική αγωγή.

Εχοντας έτσι πλήρη την εικόνα, αφενός της νόσου και αφετέρου της ικανότητας διέγερσης του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού του ασθενούς, μπορεί ο θεράπων ιατρός να ελπίζει ότι το κατάλληλο ομοιοπαθητικό παρασκεύασμα θα κινητοποιήσει λανθάνουσες αμυντικές ικανότητες του οργανισμού και θα αποκαταστήσει την εσωτερική διαταραχή που έδωσε έναυσμα για την εμφάνιση της νόσου. Το ομοιοπαθητικό ιστορικό είναι πολύ εκτεταμένο. Πέραν των συμπτωμάτων της νόσου, συμπεριλαμβάνει και τα συμπτώματα εκείνα που χαρακτηρίζουν τον τρόπο άμυνας του οργανισμού. Διότι και στο άσθμα υπάρχουν πολλοί τρόποι που ο κάθε οργανισμός προσπαθεί να διατηρήσει την ισορροπία του μέσα στις νέες αντίξοες συνθήκες που βρέθηκε εξαιτίας της νόσου.

Η επιλογή του ενδεικνυομένου φαρμάκου στην Ομοιοπαθητική βασίζεται:
Πρώτον, στο ιστορικό και στα κλινικά, ακτινολογικά, βιοχημικά και εργαστηριακά δεδομένα και
Δεύτερον, στη μελέτη του τρόπου δράσης του αμυντικού μηχανισμού του οργανισμού, έχοντας υπόψη ότι:
1. Ο ανθρώπινος οργανισμός, τόσο στην κατάσταση υγείας όσο και στην κατάσταση νόσου, λειτουργεί ως ενιαίο ψυχοσωματικό σύνολο.
2. Τα συμπτώματα δεν είναι η νόσος, αλλά τα μέσα που διαθέτει ο αμυντικός μηχανισμός του οργανισμού για να εξουδετερώσει την ασθένεια.
3.Ο αμυντικός μηχανισμός του οργανισμού θεωρείται ότι είναι, πέρα από τα γνωστά αμυντικά συστήματα (νευρικό, λεμφικό, ανοσοποιητικό, ορμονικό κ.λπ.), η ενεργειακή ή δυναμική κατάσταση που παράγει ο ζωντανός οργανισμός για να συντηρηθεί στη ζωή.
4. Ο αμυντικός μηχανισμός του οργανισμού λειτουργεί κατά τρόπο «κυβερνητικό», δίνει δηλαδή την καλύτερη δυνατόν απάντηση προκειμένου να διατηρηθεί η ομοιοστασία του, λαμβάνοντας υπόψη το είδος και το μέγεθος του βλαπτικού παράγοντα, καθώς και τη δυνατότητα απάντησης των διαφόρων ζωτικών οργάνων του.
5. Η πρωταρχική διαταραχή που επιτρέπει την εμφάνιση της νόσου είναι η δυσαρμονία αυτού του δυναμικού πεδίου του οργανισμού.

Ο γιατρός που θέλει να εφαρμόσει ομοιοπαθητική αγωγή σε ασθματικό ασθενή, πρέπει να εξετάσει κλινικά τον ασθενή του, να προβεί σε εργαστηριακό και παρακλινικό έλεγχο, να επεκταθεί σε λεπτομερέστατο ομοιοπαθητικό ιστορικό. Αφού εκτιμήσει την βαρύτητα και την πρόγνωση της νόσου στο συγκεκριμένο άρρωστο, πρέπει να μελετήσει τα δεδομένα για να αποφασίσει εάν έχει ενδείξεις να εφαρμόσει Ομοιοπαθητική και ποιο από τα ομοιοπαθητικά φάρμακα της Materia Medica (Φαρμακογνωσίας) είναι εκείνο που καλύπτει το μεγαλύτερο φάσμα των συμπτωμάτων του ασθενούς του. Τα ομοιοπαθητικά φάρμακα προέρχονται από το ζωικό, φυτικό και ορυκτό βασίλειο. Είναι απλές φυσικές ουσίες ή απλές χημικές ενώσεις και χορηγούνται σε απειροελάχιστες δόσεις με ειδική φαρμακοτεχνική παρασκευή. Η δράση τους είναι ποιοτική και όχι ποσοτική. Σχετίζονται περισσότερο με το βαθμό ευαισθησίας που έχουν με το συγκεκριμένο οργανισμό και όχι τόσο με την υπό θεραπεία νόσο (γι' αυτό και η ομοιοπαθητική θεωρείται κατεξοχήν εξατομικευμένη θεραπευτική). Αποσκοπούν στη συνολική βελτίωση του οργανισμού και όχι μόνο στην καταστολή των συμπτωμάτων της συγκεκριμένης νόσου (γι' αυτό και η Ομοιοπαθητική θεωρείται κατεξοχήν ολιστική θεραπευτική).

Τα ομοιοπαθητικά φάρμακα έχουν μελετηθεί εις βάθος σύμφωνα με τους αυστηρούς κανόνες της ομοιο-φαρμακευτικής πειραματικής επί υγιών ατόμων και με τις τοξικολογικές παρατηρήσεις.

Τα συμπτώματα που περιγράφονται στον ψυχονοητικό τομέα, στα διάφορα όργανα του ανθρώπινου σώματος (κεφάλι, μάτια, αυτιά, μύτη, στόμα, πρόσωπο, στομάχι, κοιλιά, γεννητικά όργανα -ανδρικά και θήλεα- καρδιά, άκρα, δέρμα), καθώς και στον ύπνο, στα κόπρανα, τα ούρα, τον πυρετό, στην επίδραση των καιρικών συνθηκών, αποτελούν την Materia Medica (Φαρμακογνωσία).

Πολλά φάρμακα έχουν κοινά συμπτώματα στα διάφορα όργανα και τις λειτουργίες του σώματος, αλλά σε διαφορετικό βαθμό έντασης (1, 2, 3, ή 4) και καταγράφονται σε συνθετικά λεξικά (Repertorium Homeopathicum Syntheticum) ή, πρόσφατα, σε compact discs, για υψηλής τεχνολογίας προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Με αυτόν τον τρόπο, απλουστεύεται σήμερα πάρα πολύ η ανεύρεση του ενδεικνυομένου φαρμάκου για το ληφθέν ιστορικό.

Από το σύνολο των 3.000 περίπου ομοιοπαθητικών φαρμάκων που συμπεριλαμβάνει σήμερα η Ομοιοπαθητική Φαρμακολογία, τα 30 περίπου ανταποκρίνονται στην ενεργοποίηση του αμυντικού μηχανισμού σε όσους πάσχουν από βρογχικό άσθμα.

Για να σχηματισθεί μια αντίληψη του τρόπου δράσης της Ομοιοπαθητικής παρουσιάζονται τέσσερα φάρμακα που ενδείκνυνται σε μη παραγωγικό άσθμα (ξηρό) και άλλα τέσσερα που ενδείκνυνται σε παραγωγικό άσθμα (υγρό).

Φάρμακα που ενδείκνυνται στο βρογχικό άσθμα χωρίς απόχρεμψη

Arsenicum album: Χρησιμοποιείται πολύ συχνά κατά τη διάρκεια της κρίσης του άσθματος. Η Ομοιοπαθητική φαρμακογνωσία του Arsenicum album βασίζεται στην τοξικολογική έρευνα και στα παθολογοανατομία ευρήματα των θανατηφόρων λήψεων κατόπιν αυτοκτονίας ή δηλητηρίασης τυχαίας ή όχι, κυρίως, όμως, σε μακρές παρατηρήσεις επί υγιών ανθρώπων κατόπιν εθελοντικής λήψης της ουσίας αυτής ή κατόπιν των μακρών παρατηρήσεων των χρονίως δηλητηριασθέντων, Ο άρρωστος είναι ανήσυχος, δεν μπορεί να παραμείνει στο κρεβάτι. Σηκώνεται, ανοίγει το παράθυρο, αλλά δεν μπορεί να παραμείνει ακίνητος επί μακρόν. Η κρίση επέρχεται πάντα την ίδια ώρα, γύρω στη 1:00 μετά τα μεσάνυχτα, δεν ελαττώνεται πριν από τις 3:00 π.μ. Ο άρρωστος φοβάται έντονα και είναι αγχώδης χωρίς να φτάνει στο σημείο του Aconit., που πιστεύει ότι θα πεθάνει. Ο άρρωστος πίνει συχνά μικρές ποσότητες κρύου νερού για να καταπραΰνει την αδιαθεσία του. Η απόχρεμψη είναι μηδαμινή και παρουσιάζεται στο τέλος της κρίσης.

Drosera: Η κρίση άσθματος επέρχεται οποιαδήποτε ώρα της νύχτας. Η δύσπνοια είναι έντονη και παρατεταμένη. Αυξάνεται όταν είναι ξαπλωμένος, αλλά ο άρρωστος κάθεται στο κρεβάτι, χωρίς όμως να σηκώνεται. Η δύσπνοια επιτείνεται με τη ζέστη και τη λήψη υγρών. Ο βήχας είναι σπασμωδικός, εντονότερος και πιο παρατεταμένος από εκείνον του Arsenicum. Η απόχρεμψη είναι ασήμαντη.

Sambucus nigra: Η αφύπνιση είναι βί< και η ασφυξία έντονη εξαρχής. Όλοι οι αναπνευστικοί μύες είναι συσπασμένοι η αναπνοή σχεδόν αδύνατη. Η κλινική ι να είναι δραματική. Σε βραχύ διάστημα το πρόσωπο και τα παγωμένα άκρα γίνονται κυανωτικά. Εμφανίζεται ιδρώτας και η ασθματική κρίση μπορεί να παραταθεί για μακρύ διάστημα.

Lobelia inflata: To φάρμακο αυτό συνοδεύουν τα χαρακτηριστικά, στο βαρύ άσθμα. Δύσπνοια, σύσπαση θωρακικών μυών και πολύ έντονη κυάνωση, όπως στην περίπτωση Sambucus και η απόχρεμψη είναι ανύπαρκτη. Σημειώνεται ότι η κρίση εκδηλώνεται πρώτιστα το απόγευμα ή τις πρώτες εσπερινές ώρες. Οι ώρες επιδείνωσης των αναφερθέντων φαρμάκων είναι: Μεταξύ μεσονυχτίου και 3 το πρωί για το Arsenicum, Στο δεύτερο ήμισυ της νύχτας για την Drosera, Οποιαδήποτε ώρα της νύχτας για το Sambucus, Στο τέλος της ημέρας ή στην αρχή της νύχτας για τη Lobelia.

Φάρμακα που ενδείκνται στο υγρό άσθμα

Ipecacuanha: Είναι φάρμακο που αναγράφεται συνήθως στις κρίσεις άσθματος που εμφανίζουν απόχρεμψη μεγαλύτερη από αυτή που παρουσιάζει το Arsenicum, αλλά όχι από τις υπόλοιπες της σειράς που εξετάζεται. Η δύσπνοια αυξάνει βαθμιαία και φτάνει στην ακμή της μέσα σε λίγη ώρα. Αντίθετα από το Arsenicum το ωράριο εμφάνισης της κρίσης είναι ακαθόριστο και επέρχεται τόσο την ημέρα όσο και τη νύχτα. Συνδυάζεται από έντονο και σπασμωδικό βήχα, κυάνωση του προσώπου και των χειλιών, καθώς και κρύα άκρα. ʼξιο παρατήρησης είναι ότι η δύσπνοια επαυξάνεται με την κίνηση και την αναπνοή δροσερού αέρα, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει με το Arsenicum. Το κυριότερο όμως σημείο της Ipecacuanha είναι η ναυτία. Οι μικροί εμετοί εμφανίζονται από την αρχή της κρίσης και δεν πρέπει να συγχέονται με την άφθονη απόχρεμψη που εμφανίζεται στο τέλος της κρίσης. Ενίοτε παρατηρείται επίσταξη. Το σημείο που επιβεβαιώνει την ένδειξη χορήγησης Ipecacuanha είναι ότι το φυσιολογικό χρώμα της γλώσσας παραμένει, παρά τις στομαχικές διαταραχές. Η ακρόαση αποδεικνύει την ύπαρξη μουσικών ήχων και όχι μόνο συμφόρηση των κυψελίδων όπως επί ξηρού άσθματος, σε ολόκληρο το πνευμονικό πεδίο. Η κρίση του άσθματος διαρκεί μία ή δύο ώρες και λήγει με βλεννώδη απόχρεμψη.

Kali carbonicum: Αποτελεί με το Arsenicum ένα από τα κυριότερα φάρμακα της κρίσης του άσθματος. Τα χαρακτηριστικά είναι καθοριστικά: 1. Η δύσπνοια είναι έντονη. 2. Εγκαθίσταται στις 2 :00 ή 3 :00 π.μ. (λίγο αργότερα από το Arsenicum). 3. Η πλήρης ακινησία επιβάλλεται (αντίθετα με το Arsenicum που έχει έντονη ανησυχία). Παραμένει ακίνητος στο κρεβάτι με τα χέρια επί των γονάτων για να ενισχύει τους αναπνευστικούς μύες. 4. Ο βήχας είναι ξηρός και επαυξάνει την πνευμονική συμφόρηση. 5. Η απόχρεμψη εμφανίζεται στο τέλος της κρίσης, αποτελείται από μικρά συγκροτήματα βλέννης που αποβάλλονται απότομα. 6. Ενίοτε, θωρακικός πόνος εμφανίζεται σαν μαχαιριές. 7. Μεγάλη κόπωση, κατάθλιψη. 8. Βραδυκαρδία και πτώση της αρτηριακής πίεσης, με αύξηση της ελάχιστης όταν η κρίση επαναλαμβάνεται.

Kali bichromicum: Η δύσπνοια είναι έντονη και χωρίς καθορισμένο ωράριο. Η απόχρεμψη είναι άφθονη, κολλώδης, νηματοειδής, που προσκολλάται στο πτυελοδοχείο, με στοιχεία κιτρινωπά και πρασινωπά. Η απόχρεμψη αυτή με ξηρό βήχα εξακολουθεί μετά το τέλος της κρίσης. Ενίοτε γίνεται χρονία.

Coccus cacti: Ο βήχας είναι σπασμωδικός, επαυξάνεται με τον ύπνο και ξεκινάει από νωρίς τη νύχτα. Η δύσπνοια είναι έντονη, χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η απόχρεμψη είναι άφθονη, αποτελείται από βλέννες λευκωπές, παχύρρευστες, κολλώδεις, που κρέμονται σαν μικρές κλωστές από το στόμα του αρρώστου. Τα χρώμα των πτυέλων είναι τελείως λευκό, αντίθετα με εκείνο του Kali bichromicum που είναι κίτρινο και πράσινο.

Η αναφορά στα φάρμακα που παρουσιάστηκαν είναι επιγραμματική σταχυολόγηση από τη Materia Medica των αντιπροσωπευτικότερων συμπτωμάτων του καθένα, ώστε να γίνει περισσότερο αντιληπτή η διαφορο-διαγνωστική τους σημασία.

Παρά τη δεδομένη δυσκολία στατιστικής έρευνας στην Ομοιοπαθητική υπάρχει πλούσια διεθνής βιβλιογραφία σε σχέση με το άσθμα. Οι απόψεις είναι πολλές και διάφορες και συχνά αντικρουόμενες. Γεγονός είναι όμως, ότι η Ομοιοπαθητική και γενικότερα οι εναλλακτικές ιατρικές, εφαρμόζονται σε μεγάλο ποσοστό ασθενών που πάσχουν από άσθμα. Στον ελληνικό χώρο αναφερόμαστε σε δύο στατιστικές μελέτες που έχουν εκπονηθεί από την παιδίατρο Θεοδώρα Ζώτου κ.ά. με ενθαρρυντικά αποτελέσματα σε παιδιά με άσθμα.

Πέρα όμως από την υποκειμενική και αντικειμενική βελτίωση του ασθενή, η Ομοιοπαθητική διαθέτει και άλλα κριτήρια για να βεβαιωθεί αν η υγεία του ασθενή ακολουθεί θεραπευτική πορεία. Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι αν υποχωρώντας η συμπτωματολογία του άσθματος, εμφανίζεται αλλεργική ρινίτιδα ή έκζεμα, πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι για την πορεία του ασθενής μας.

Τα ομοιοπαθητικά φάρμακα θεωρητικά και πρακτικά δεν έχουν παρενέργειες. Κίνδυνοι που προκύπτουν κατά την ομοιοθεραπευτική αγωγή, οφείλονται σε λάθη τακτικής ή λάθος εκτίμησης του θεράποντος γιατρού, όπως το λάθος στην επιλογή του κατάλληλου φαρμάκου (οπότε το ομοιοπαθητικό φάρμακο δεν δρα και η νόσος συνεχίζει την πορεία της), ή κακή εκτίμηση της βαρύτητας του άσθματος, ή πρόωρη διακοπή της κλασικής φαρμακευτικής αγωγής, με αποτέλεσμα να τεθεί εκτός ελέγχου η νόσος, με δυσάρεστες συνέπειες για τον ασθενή και τον γιατρό.

Η κλασική ιατρική και η Ομοιοπαθητική δεν ανταγωνίζονται. Δεν εφαρμόζονται ταυτόχρονα, αλλά, ανάλογα από το ιστορικό του υπό θεραπεία αρρώστου και τα λοιπά ευρήματα, έχουν τις δικές τους ενδείξεις.

Για το λόγο αυτό, όποιος γιατρός αποφασίζει να ασχοληθεί με την Ομοιοπαθητική θα πρέπει να είναι πρώτα ένας έμπειρος και καλά καταρτισμένος γιατρός. Επίσης, πολλά προβλήματα είναι δυνατόν να αποφευχθούν, αν καλλιεργηθεί η συνεργασία με εξειδικευμένους συναδέλφους.

Σήμερα, πολλοί πνευμονολόγοι (μετά από κατάλληλη εκπαίδευση), χορηγούν ομοιοπαθητικά φάρμακα και για τη θεραπεία του άσθματος με πολύ καλά αποτελέσματα.

Του Πέτρου Σπ. Γαρζώνη, Αναπληρωτή Διευθυντή Παθολογικής Κλινικής ΕΣΥ
Από το περιοδικό Ομοιοπαθητική Ιατρική, τεύχος 26, 2002

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. BARNES P.J. Drug Therapy - A New Approach to the Treatment of Asthma. N.Engl.J.Med. 1989,321(22): 1517
2. BAUR J. Homeopathie Medecine de Γ Individu. Edition Similia (1999)
3. ΓΑΡΖΩΝΗΣ Π., ΓΑΡΖΩΝΗΣ ΣΠ., ΚΑΠΑΤΟΥ ΤΖΟΓΙΑ., ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ ΑΘΗΝΑ. Η προσωπικότητα, Θεμέλιο της Ομοιοπαθητικής Θεραπευτικής. Ανακοίνωση στο 1ο Ελληνο-Σοβιετικό Συνέδριο (1991)
4. ΓΑΡΖΩΝΗΣ ΣΠ. Γιατί έγινα ομοιοπαθητικός γιατρός. 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (1983)
5. CUTLER, Ε. Asthma - 2 - Homeopathy. A Study in the Lancet. 1994,344 :1601-1606 Published by: DELMAR/ITP
6. ΖΩΤΟΥ Θ. Θεραπευτικές δυνατότητες της ομοιοπαθητικής Ιατρικής - Παιδικό άσθμα. Επιστημονική ημερίδα Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (1998)
7. DANIEL J. Asthme et Homeopathie. Librairie Baillere, Paris (1937)
8. ERNST E. Homoeopathy: past, present and future. Br.J.CIin.Pharmacol. (1997 Nov)
9. FRYE J. Homeopathy in Office Practice. Prim. Care (1997 Dec).
10. GARZONIS SP. Essay on the Method of the Homeopathic Medicine, Teaching and its Curriculum. National Publishers, New Delhi (1975)
11. HERING C. The Guiding Symtoms of our Materia Medica (ΙΟτόμοι). B.Jain Publisher. New Delhi (1971)
12. JACOBS J. Homeopathy should be integrated into mainstream medicine, Altem.Ther.Health.Med. (1995 Sep)
13. JOHNSON MA. Homeopathy: another tool in the bag. JAMA. (1998 Mar 4)
14. KAPANIKAX., ΖΩΤΟΥΘ. Στατιστική μελέτη παιδικών ασθμάτων με ομοιοπαθητική θεραπεία. 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (1983)
15. LAMASSON FR. Η Ομοιοπαθητική, η Ιατρική της Ατομικής Εποχής. Διάλεξη. Αρχαιολογική Εταιρεία. "Παρισιάνος" (1969)
16. LANES DJ, LANE TV. Alternative and Complimentary Medicine for Asthma. Thorax 1991,46 :787 (editorial) (170 references)
17. LANGMAN MJ. Homoeopathy Trials: reason for good ones but are they warranted? Lancet (1997 Sep 20)
18. LINDE K. Are the clinical effects of homeopathy placebo effects? A meta-analysis of placebo-controlled trials. Lancet (1997 Sep 20)
19. MALTHOUSES. Homeopathic remedies for asthma. Can. Fam. Physician. (1997 Nov)
20. REILLY DT„ TAYLOR MA, McSHARRY O, AITCHISON T. Is homeopathy a placebo response? Controlled trial of homeopathetic potency, with pollen in hay fever as a model. Lancet 1986, 2 : 881
21. SKINNER S. How homeopathy works. RN. (1996 Dec)
22. TAYLOR E. Homeopathic Medicine. Altern. Ther. Health Med. (1995 Mar)
23. TETAU J. Homeopathie. Librairie Maloine (1947)
24. THOMPSON F Do alternative (acupuncture, herbalism, homeopathy etc) have a role in your practice? Aust Vet. J. (1996 Dec)
25. TREVELYAN J. Homoeopathy : firstaid treatments. Nurs Times, (1995 Mar 29 - Apr 4)
26. ΤΣΟΥΚΑΛΗΣ Ξ, ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Μ. Αντιμετώπιση άσθματος με την Ομοιοπαθητική. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (1987)
27. VANDENBROUCKE JP. Homoeopathy Trials: going nowhere. Lancet, (1997 Sep 20)
28. VANNIER P. Initiation a I' Homeopathie. Ed. Doin 1964
29. VITHOULKAS G„ The Science of Homeopathy A.S.O.H.M.(1978)
30. VITHOULKAS G., A new model for health and disease, Health and Habitat Mill Valley California (1991)
31. VITHOULKAS G. Homeopathy: past, present and future. Br. J. Clin Pharmacol (1998 Jun.)
32. WURMSER L. L' Homeopathie peutelle etre scientifique? Les Laboratoires Homeopathiques de France (1963)
33. ΦΩΤΙΑΔΗΣ Β. ʼσθμα και αλλεργικές ρινίτιδες. 40 Πανελλήνιο Συνέδριο Ομοιοπαθητικής Ιατρικής (1986)