Βασικές αρχές της Ομοιοπαθητικής Ιατρικής

Απόσπασμα από την αναφορά της Εγκυκλοπαίδειας ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ στην Ομοιοπαθητική:

Ομοιοπαθητική, Η (αγγλ. homeopathy, γαλλ. homeopatbie, γερμ. Homoeopathie) το θεραπευτικό σύστημα που θεμελίωσε ο Γερμανός γιατρός Σάμουελ Κρίσπαν Φρόντριχ Χάνεμαν (Samuel Cristian Friedrich Hahnemann) (Μάισεν Γερμανίας 1755). Ο όρος προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «όμοιος» και «πάθος».

Το ύψιστο ιδεώδες μιας θεραπείας είναι η γράγορη, ήπια και μόνιμη αποκατάσταση της υγείας ή η εξαφάνιση της αρρώστιας σ' όλη της την έκταση, με τον πιο σύντομο, σωστό και αβλαβή τρόπο σύμφωνα με σαφώς κατανοούμενες αρχές.

Σ. Χανεμανν
Όργανο της Θεραπευτικής

Ο νόμος ίων ομοίων:
"similia similibus curentur". Το όλο σύστημα βασίζεται κυρίως στην αρχή, ότι η θεραπεία μιας νόσου επιτυγχάνεται με φαρμακευτικές ουσίες που έχουν την δυνατότητα να παράγουν, σε ένα υγιές άτομο, όμοια συμπτώματα - «όμοιο πάθος» - με εκείνα της νόσου που πρόκειται να θεραπεύσουν. Για παράδειγμα, είναι γνωστό ότι η Belladona προξενεί μυδρίαση, δηλαδή διαστολή της κόρης του οφθαλμού. Σε κάποια περίπτωση που θα υπάρχει μυδρίαση, ο ομοιοπαθητικός γιατρός πιθανώς θα δώσει Βεΐΐαθοπα, σε πολύ αραιωμένη δόση, για να επαναφέρει την κόρη στη φυσιολογικό της κατάσταση. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η δακτυλίτις που χρησιμοποιείται από την ορθόδοξη ιατρικό σε καρδιακές παθήσεις με ταχυκαρδία. Στην ομοιοπαθητική, η δακτυλίτις που είναι γνωστό ότι προκαλεί μείωση των παλμών της καρδιάς, θα χρησιμοποιηθεί θεραπευτικά σε περιπτώσεις βραδυκαρδίας. Η αρχή αυτή διατυπώθηκε από τον Χάνεμαν με το λαανικό ρητό similia similibus curentur («τα όμοια θεραπεύονται με τα όμοια»). Ο Χάνεμαν πίστευε ότι αυτός είναι ένας από τους θεμελιώδεις νόμους της θεραπευτικής. Η ιδέα είχε αναφερθεί αρχικά από τον Ιπποκράτη, κατόπιν από τον Παράκελσο, όπως και από μεταγενέστερους.

Οι «αποδείξεις» των φαρμάκων:
Για να διαπιστωθούν οι θεραπευτικές ιδιότητες των φαρμακευτικών ουσιών, ο Χάνεμαν υπέδειξε την «επαλήθευση» τους σε υγιή άτομα, και των δύο φύλων, σε αυξανόμενες δόσεις, αλλά όχι πέραν των υποτοξικών επιπέδων. Οι εκδηλώσεις της δράσης των φαρμακευτικών ουσιών, που παρήχθησαν με τον τρόπο αυτόν, καταγράφηκαν με λεπτομερή ακρίβεια. Κατάλογος αυτός των «φαρμακευτικών συμπτωμάτων», που προκλήθηκαν με αυτόν τον τρόπο, σε σχετικά υγιείς οργανισμούς, αφού επιβεβαιώθηκαν επανειλημμένα, και σε συνδυασμό με τοξικολογικά συμπτώματα ορισμένων ουσιών, που ήταν γνωστές από τα υπάρχοντα τότε ιατρικά συγγράμματα, αποτέλεσαν ένα πολύτομο σύγγραμμα της ομοιοπαθητικής φαρμακολογίας, της "Materia Medica", όπως την ονομάζουν.

Οι βασικές θεωρίες του Χάνεμαν:
Ξεκινώντας από τον νόμο των ομοίων και τις «αποδείξεις» των φαρμακευτικών ουσιών πάνω σε υγιείς οργανισμούς, ο Χάνεμαν προχώρησε και ανέπτυξε ένα ολόκληρο ιατρικό σύστημα. Δημοσίευσε τις θεωρίες του ολοκληρωμένα για πρώτη φορά στο βιβλίο του Όργανο της ορθολογικής θεραπευτικής τέχνης (Organon der rationellen Heikunst, 1810). Το βιβλίο περιέχει 294 αφορισμούς μέσα από τους οποίους αναπτύσσει ας αρχές του ιατρικού του συστήματος. Αργότερα δημοσίευσε το βιβλίο του «Καθαρή ιατρική ύλη» (Materia Medica Pura), στο οποίο περιέλαβε όλες τις φαρμακευτικές ουσίες που ο ίδιος και οι οπαδοί του είχαν επαληθεύσει στον εαυτό τους ή σε άλλους.

Επίσης δημοσίευσε το βιβλίο του «Χρόνιες παθήσεις», στο οποίο ισχυρίστηκε ότι όλες οι χρόνιες παθήσεις είναι αποτέλεσμα καταπιέσεως είτε δερματικών παθήσεων είτε συφιλίδος είτε γονόρροιας. 'Οτι δηλαδή αυτές οι τρεις κατηγορίες νόσων - εάν θεραπευθούν με λανθασμένο τρόπο - παραμένουν καταπιεσμένες μέσα στον οργανισμό, σε αλλοιωμένη μορφή και, τελικά, εκδηλώνονται με διάφορες μορφές, ως χρόνιες παθήσεις. Αυτές τις τρεις αρχικές μορφές αρρώστιας τις ονόμασε μιάσματα της Ψώρας, της Συφιλίδος και της Συκώσεως (εννοώντας την γονόρροια). Ο Χάνεμαν δέχθηκε έντονη κριτική για αυτές του τις θεωρίες, ακόμη και από μερικούς από τους ίδιους τους οπαδούς του, οι οποίοι ωστόσο, αν και απέρριμαν τις ιδέες αυτές ως άχρηστες, συνέχισαν να ασκούν την ομοιοπαθητική.

Μερικά από τα ουσιώδη σημεία της ομοιοπαθητικής που συμπληρώνουν τον νόμο των ομοίων είναι:
1) δεν υπάρχουν ασθένειες αλλά μόνο «ασθενείς»
2) το φάρμακο που ενδείκνυται πρέπει να ταιριάζει με όλα τα επιμέρους συμπτώματα του ασθενούς και όχι μόνο με τη νόσο
3) η αναγκαία ποσότητα του φαρμάκου που χρειάζεται για να επιτευχθεί μία θεραπεία είναι απειροελάχιστη εφόσον έχει βρεθεί το «σωστό» φάρμακο
4) τα συμπτώματα της νόσου, κατά την διάρκεια της διαδικασίας της θεραπείας, εξαφανίζονται με την αντίστροφη φορά της εμφάνισης τους.

Εξατομίκευση της κάθε περίπτωσης:
Μία σημαντική ιδέα που εισήγαγε ο Χάνεμαν και που διαφοροποιεί την ομοιοπαθητική από την επίσημη ιατρική ήταν η εξατομίκευση. Υποστήριξε ότι δεν υπάρχουν ασθένειες αλλά μόνον ασθενείς και, επομένως, η θεραπευτική αγωγή θα πρέπει να αποσκοπεί στην ίαση του ατόμου μάλλον παρά της νόσου. Συμφωνά με αυτή την ιδέα, δέκα ασθενείς που πάσχουν από την ίδια «νόσο», π.χ., επιληψία, ενδέχεται να λάβουν ο καθένας κάποια διαφορετική φαρμακευτική ουσία, εκτός και αν τα συμπτώματα δύο ή τριών από αυτούς είναι απαράλλακτα ώς την τελευταία τους λεπτομέρεια, πράγμα σπάνιο βέβαια, αλλ' όχι αδύνατον. Η παροχή της φαρμακευτικής ουσίας σε κάθε περίπτωση πρέπει να καθορίζεται από την ομοιότητα της παθογένειας της ουσίας αυτής και να ανταποκρίνεται στην εξατομικευμένη, ειδική, ιδιόμορφη συμπτωματολογία του ασθενούς.

Ο αμυντικός μηχανισμός:
Ο σύνθετος μηχανισμός του αμυντικού συστήματος του οργανισμού ονομάστηκε, περιεκτικά, από τον Χάνεμαν «ζωτική δύναμη». Η έκφραση αυτή υποδηλώνει ότι πίσω από τον αμυντικό μηχανισμό υπάρχει μία μορφή «ενέργειας» μία «δύναμη με νου» που επιθεωρεί και συντονίζει τις αντιδράσεις του οργανισμού.

Η λογική που διέπει το σκεπτικό αυτό, σύμφωνα με τους ομοιοπαθητικούς, βρίσκεται στην αντίληψη ότι τα συμπτώματα δεν είναι τίποτε περισσότερο από την έκφραση του αμυντικού μηχανισμού του ανθρώπινου οργανισμού. Για παράδειγμα, η θερμοκρασία του σώματος ανεβαίνει - πυρετός - για να καταστείλει τον νοσογόνο παράγοντα, τα βακτηρίδια, τους ιούς, τους μύκητες κ.λπ., επομένως ο οργανισμός χρειάζεται υποστήριξη της θεραπευτικής του προσπάθειας μάλλον παρά καταστολή του πυρετού. Οι ομοιοπαθητικοί πιστεύουν ότι, με το να δίνουν μία φαρμακευτική ουσία που είναι ικανή να παράγει σε ένα υγιές άτομο συμπτώματα παρόμοια με εκείνα που υπάρχουν στον ασθενή, στην πραγματικότητα διεγείρουν και συγχρόνως υποστηρίζουν τον αμυντικό μηχανισμό, στην προσπάθεια του να απαλλαγεί από την νόσο. ομοιοπαθητικοί ισχυρίζονται ότι η πραγματική αιτία μιας νόσου δεν είναι η μόλυνση του από τον νοσογόνο οργανισμό, αλλά μάλλον η εγγενής αδυναμία του αμυντικού μηχανισμού να την αναμετωπίσει και να την εξουδετερώσει, χωρίς να χρειάζεται να κινητοποιήσει τους βαθύτερους μηχανισμούς αμύνης του, χωρίς να χρειάζεται δηλαδή την εμφάνιση των συμπτωμάτων. Ενισχύοντας τον αμυντικό μηχανισμό, χωρίς να σκοτώνουν τα μικρόβια, οι ομοιοπαθητικοί πιστεύουν ότι συμβάλλουν περισσότερο και καλύτερα στην αποκατάσταση της υγείας του νοσουντος οργανισμού. Για τους σύγχρονους ομοιοπαθητικούς, είναι προφανές ότι η εφαρμογή του προληπτικού εμβολιασμού βασίζεται σε παρόμοιες αρχές. Η επιβεβαίωση του νόμου των ομοίων φαίνεται επίσης και από την καθιέρωση εκ μέρους της ιατρικής της οροθεραπείας, όταν αντιμετωπίζουν ασθένειες όπως την διφθερίτιδα, όπου τροποποιημένη μορφή του νοσογονου οργανισμού εισάγεται στον ασθενή.

Οι αντίπαλοι της ομοιοπαθητικής υποστηρίζουν ότι οι ομοιοπαθητικοί δεν αναζητούν την πραγματική αιτία της νόσου και θεραπεύουν μόνο τα συμπτώματα. Οι ομοιοπαθητικοί πιστεύουν ότι με το να ενισχύουν τον αμυντικό μηχανισμό, ουσιαστικά εισχωρούν βαθύτερα στην πραγματική αιτία της ανισορροπίας του οργανισμού που είναι η αδυναμία της «κράσεως» και η ανικανότητα της να καταπολεμήσει την νόσο. Επί πλέον, υποστηρίζουν ότι στις περισσότερες χρόνιες παθήσεις η νοσογόνος αιτία είναι άγνωστη και συνεπώς δύσκολο να εντοπιστεί και να εξουδετερωθεί με τα κλασικά φάρμακα.

Η ελάχιστη δόση: Παρασκευή - ποσολογία.
Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι παρασκευής ομοιοπαθητικών φαρμάκων, τις. οποίες χρησιμοποίησε κατά καιρούς ο Χάνεμαν. Η κατ' εξοχήν μέθοδος που χρησιμοποιούν σήμερα οι ομοιοπαθητικοί είναι η εκατοστιαία και παράγεται ως εξής: παίρνουν ένα μέρος από το μητρικό βάμμα της δραστικής ουσίας που θέλουν να παρασκευάσουν και το διαλύουν σε 99 μέρη ανενεργού εκδόχου. Ως τέτοιο θεωρείται το γαλακτοζάχαρο, το δις απεσταγμένο νερό και το καθαρό οινόπνευμα. Εάν η ουσία είναι διαλυτή στο νερό, το μίγμα υποβάλλεται σε δέκα τουλάχιστον ισχυρές δονήσεις και η διάλυση αυτή ονομάζεται πρώτη δυναμοποίηση. Από αυτή την δυναμοποίηση λαμβάνουν πάλι ένα μέρος και το διαλύουν σε 99 μέρη εκδόχου πάλι και το υποβάλλουν ξανά σε δέκα ισχυρές δονήσεις. Αυτή είναι η δεύτερη δυναμοποίηση του φαρμάκου και συνεχίζουν με τον ίδιο τρόπο διαλύοντας και «δυναμοποιώντας» το φάρμακο, φθάνοντας σε τεράστιες αραιώσεις εφόσον συνεχίζουν αυτή τη διαδικασία για δέκα, είκοσι, τριάντα ή ακόμη και περισσότερες φορές. Για μέταλλα που δεν διαλύονται στο νερό, χρησιμοποιούν την μέθοδο της λειοτρίβησης με τις ίδιες αναλογίες: ένα μέρος κονιοποιημένου (σαν πούδρα) μετάλλου το αναμιγνύουν με 99 μέρη γαλακτοζαχάρου. Το μίγμα αυτό υποβάλλεται σε έντονη λειοτρίβηση - μέσα σε γουδί - επί μία ώρα, και συνεχίζουν έτσι μέχρι την έκτη δυναμοποίηση πέρα από την οποία θεωρούν το προκύυαν μίγμα διαλυτό στο νερό και συνεχίζουν με διαλύσεις.

Η διαμάχη ανάμεσα στους ομοιοπαθητικούς και τους συμβατικούς γιατρούς:
Η μεγαλύτερη διαμάχη, όσον αφορά την ομοιοπαθητική, πηγάζει από την ποσότητα των δόσεων που χρησιμοποιούν η οποία είναι απειροελάχιστη και δεν δικαιολογείται να έχει οποιαδήποτε δράση σύμφωνα με τους ορθόδοξους γιατρούς.

Οι μεγάλες αραιώσεις που ξεπερνούν κατά πολύ τον «αριθμό του Avogadro», σύμφωνα με τον οποίο δεν 8α πρέπει να υπάρχει ούτε ένα μόριο δραστικής ουσίας μέσα σε τόσο αραιωμένα διαλύματα, κάνουν τους γιατρούς αυτούς να βλέπουν την ομοιοπαθητική με μεγάλο σκεπτικισμό. Οι ομοιοπαθητικοί υποστηρίζουν, αντίθετα, ότι η πείρα τους δείχνει πως οι υμηλές δυναμοποιήσεις (πολλαπλές αραιώσεις) έχουν ακόμη καλύτερα θεραπευτικά αποτελέσματα και ότι η δραστικότητα της φαρμακευτικής ουσίας οφείλεται μάλλον στην εμφάνιση μιας «νέας λεπτής μορφής ενέργειας» που προκύπτει μέσα από την διαδικασία της δυναμοποίησης. Επομένως δεν έχουμε να κάνουμε με ένα φάρμακο που δρα σε χημικό επίπεδο αλλά μάλλον σε «ενεργειακό».

Πολλοί αντίπαλοι τους πιστεύουν ότι τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται από τους ομοιοπαθητικούς είναι ένα είδος αυθυποβολής, γνωστό στην ιατρική σαν ρΐαοβοο βίίβοί, ιδιαίτερα μάλιστα εάν ο ασθενής νομίζει ότι παίρνει κάποιο «μαγικό» φάρμακο.

Οι ομοιοπαθητικοί απαντούν ότι έχουν τα καλύτερα τους αποτελέσματα σε μωρά, σε μικρά παιδιά και σε ζώα, που αποκλείουν την περίπτωση αυθυποβολής. Οι πολέμιοι της ομοιοπαθητικής υποστηρίξουν ότι το σύστημα είναι απηρχαιωμένο και δεν έχει θέση μέσα στη μοντέρνα φαρέτρα της ιατρικής. Οι ομοιοπαθητικοί υποστηρίζουν ότι τα σταθερά θεραπευτικά αποτελέσματα που έχουν εδώ και περισσότερο από ενάμισυ αιώνα αποτελούν ένδειξη της εγκυρότητας μάλλον παρά της παρακμής της ομοιοπαθητικής. Οι αντίπαλοι υποστηρίζουν, ότι κι αν ακόμη υποθέσουμε πως η ομοιοπαθητική έχει κάποια αποτελέσματα, δεν υπάρχουν αρκετά διπλά τυφλά πειράματα, που να δείχνουν το μέγεθος και το είδος της αποτελεσματικότητας της. Οι υποστηρικτές της λένε ότι τέτοιες εργασίες υπάρχουν, δεν είναι όμως πολλές λόγω της ειδικής δυσκολίας που παρουσιάζει η ομοιοπαθητική σε τέτοια πειράματα, αφού θέλει να δίδει σε κάθε άρρωστο ένα ξεχωριστό φάρμακο, πράγμα που είναι αντίθετο με τις διαδικασίες ενός διπλού τυφλού πειράματος όπου όλοι οι ασθενείς λαμβάνουν το ίδιο φάρμακο κατά την διάρκεια του πειράματος.

Τα τελευταία χρόνια η διαμάχη επεκτάθηκε και ανάμεσα σε ερευνητές από άλλους κλάδους, που άρχισαν να ενδιαφέρονται για τον χώρο της ομοιοπαθητικής. Μερικοί, πιστεύουν ότι η θεραπευτική δύναμη μεταδίδεται μέσα από την διαδικασία της δυναμοποίησης και της ισχυρής δόνησης των φαρμάκων στα μόρια του νερού που τότε συγκρατούν την «μνήμη» μιας νέας ενεργειακής κατάστασης. ʼλλοι προσπαθούν να εξηγήσουν την δράση των ομοιοπαθητικών φαρμάκων μέσα από την θεωρία των "small clusters" («μικρά συσσωματώματα» φαρμακευτικής ουσίας και μορίων του νερού). ʼλλοι ισχυρίζονται ότι η δράση τους οφείλεται στην αλλαγή της δομής των μορίων του νερού κάτω από την επίδραση της ουσίας που διαλύεται σ' αυτό, καθώς και των ισχυρών δονήσεων που δέχεται το διάλυμα. Αυτές οι θεωρίες βέβαια απέχουν πολύ από το να είναι κοινά αποδεκτές ή πειστικές.

Διαμάχες ανάμεσα στους ομοιοπαθητικούς:
Διαμάχες υπάρχουν ακόμη και ανάμεσα στους οπαδούς του Χάνεμαν, κυρίως ανάμεσα σε εκείνους που ακολουθούν πιστά τις αρχές της ομοιοπαθητικής και δίνουν ένα μόνο φάρμακο την φορά, τους επικαλούμενους οπαδούς της «μονοφαρμακίας» ή «κλασικούς ομοιοπαθητικούς» και τους «εκλεκτικούς» ή τους οπαδούς της «πολυφαρμακίας» που δίνουν περισσότερα απο ένα φάρμακα την φορά. Η πρώτη ομάδα πιστεύει ότι υπάρχει ένα μόνο φάρμακο που μπορεί να θεραπεύσει τον άρρωστο και δεν μπορεί να αντικατασταθεί με άλλα παρόμοια. Συνεπώς πρέπει να αναζητείται το κατάλληλο φάρμακο σε κάδε περίπτωση μέσω μιας πολύπλοκης και οπωσδήποτε χρονοβόρας διαδικασίας.

Η δεύτερη ομάδα φρονεί, ότι αυτό είναι ουτοπιστικό, ότι το πραγματικά ενδεικνυόμενο φάρμακο δύσκολα ανακαλύπτεται και ότι είναι ευκολότερο και ταχύτερο να δίδονται 3 ή 4 ή ακόμη και περισσότερα φάρμακα την φορά, με την ελπίδα ότι το σωστό θα είναι ανάμεσα τους. Υπάρχουν αρκετές άλλες θεραπευτικές που χρησιμοποιούν δυναμοποιημένα ομοιοπαθητικά φάρμακα, όπως η Ανθρωποσοφία, η Ηλεκτρο-ομοιοπαθητική, η Ραδιαισθησία και άλλες, αλλά αυτοί οι κλάδοι εφαρμόζονται από πολύ μικρές ομάδες και έχουν πολύ λίγη σχέση με τις αρχές που διατύπωσε ο Χάνεμαν.

Η παρούσα κατάσταση στον κόσμο:
Η ομοιοπαθητική ήταν πολύ δημοφιλής στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα μετά εφαρμοζόταν από πολύ περιορισμένο αριθμό γιατρών σε μικρές ομάδες ασθενών στις περιοχές αυτές. Τα τελευταία όμως χρόνια του 20ού αιώνα φαίνονται να προμηνύουν επιστροφή στη δημοτικότητα της. Αντίθετα, σε χώρες της Νότιας Αμερικής όπως και στην Ινδία και στο Πακιστάν η ομοιοπαθητική γνώρισε μία συνεχή άνοδο.

Σήμερα στην Ευρώπη χιλιάδες γιατροί μελετούν και εφαρμόζουν την ομοιοπαθητική. Στην Αμερική, αρκετές Πολιτείες αναγνωρίζουν την άσκηση της ομοιοπαθητικής, η οποία διδάσκεται κυρίως σε σχολές Φυσικής Υγιεινής. Στην Ινδία και στο Πακιστάν οι κυβερνήσεις προωθούν προγράμματα εκπαίδευσης στην ομοιοπαθητική, προφανώς επειδή το κόστος παραγωγής των φαρμάκων της ομοιοπαθητικής είναι πολύ μικρό και επί πλέον παρασκευάζονται επί τόπου έτσι ώστε δεν χρειάζεται να εξάγουν πολύτιμο συνάλλαγμα για να αγοράσουν τα ακριβά φάρμακα των Δυτικών χωρών.

Γενικότερα μπορούμε να πούμε ότι στην "τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα πολλοί γιατροί, θεραπευτές από διάφορους παραϊατρικούς κλάδους αλλά και ασθενείς προσφεύγουν στην εναλλακτική αυτή λύση, θεωρώντας την ομοιοπαθητική ασφαλή μέθοδο για την αντιμετώπιση κυρίως χρόνιων παθήσεων.

Επειδή είναι δύσκολο να δώσει κανείς τον ακριβή αριθμό των γιατρών που ασχολούνται με αυτή την εναλλακτική μορφή θεραπείας στην Ευρώπη, παραθέτουμε απόσπασμα από «Προτάσεις του Συμβουλίου της Επιτροπής Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων «...τα ομοιοπαθητικά φάρμακα αντιπροσωπεύουν ένα μικρό αλλά όχι ασήμαντο ποσοστό της φαρμακαγοράς, της τάξης του μισού δισεκατομμυρίου ΕCU». Το 1987 η Κομισιόν ζήτησε να πραγματοποιηθεί μία έρευνα στην αγορά για τις εναλλακτικές θεραπείες ανάμεσα στους Ευρωπαίους καταναλωτές. Η μελέτη αυτή καλύπτει επτά χώρες της Κοινότητας: Βέλγιο, Δανία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ολλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο καθώς και την Ελβετία και την Φινλανδία. Η μελέτη αυτή αποκαλύπτει ότι ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού - από 18% ανάλογα με την χώρα - κάνει χρήση εναλλακτικών θεραπευτικών μεθόδων. Ανάμεσα σ' αυτές, η ομοιοπαθητική είναι η σημαντικότερη. Οπως φαίνεται από τους πιο πάνω αριθμούς η δημοτικότητα της ομοιοπαθητικής βρίσκεται σε άνοδο. Κι ενώ οι αντίπαλοι της πιστεύουν ότι είναι μία μόδα που σύντομα θα ξεχαστεί, οι οπαδοί της πιστεύουν ότι η ομοιοπαθητική επανήλθε για να μείνει πλέον οριστικά στη θεραπευτική. Όπως και να έχουν τα πράγματα, η ομοιοπαθητική φαίνεται ότι θα παραμείνει σαν ένα μεγάλο ερωτηματικό για πολύ χρόνο ακόμη.

Βιβλιογραφία
George Vithoulkas, The Science of Homoeopathy, Grove Press, 1980.
E. Davenas, B. Poltevin, J. Benbeniste, "Effect on mouse peritoneal macrophages of very high dilutions of silica", Eur J. Pharmacol, 1987, 135: 313-319.
B. Poitevin, E. Dabenas, J. Benveniste, "In vitro immunological degranulation of, human basophils is modulated by Lung histamine and Apis mellifica", Br. J. clin. Pharm., 1988, 25:439-444.
E. Dabenas, F. Beauvais, J. Amara, K. Oberbaum, B. Robinzon, A. Miadonna, A. Tedeschi, B. Pomeranz, P. Fortner, P. Belon, J. Sainte-Laudy, B. Poitevin °° J. Benveniste, "Human basophil de-granulation triggered by very dilute antiserum against lge", Nature, 1988, 333: 816 - 818.
J. Benveniste, E. Davenas, B. Duccot, B. Cornillet, B. Poitevin and J. Benveniste, "L'agitation de solutions hautement diluees n'in-duit pas d'activite biologique specifique", C. R. Acad, Sci., Paris, 1991, 312 (serie II): 461-466.
David Taylor Reilly et al., "Is Homoeopathy a Placebo Response? Controlled Trial of Homoeopathic Potency, with Pollen in Hayfever as Model. Glasgow Homeopathic Hospital- University Department of Bacteriology and Immunology, Western Infirmary, Glasgow and Department of Statistics, University of Glasgow". The Lancet, October 18, 1986, o. 881-885.
Proposals for Council Directives nos. COM (90) 72-SYN 251/252 of the Commission of the European Communities.